Een kleurrijk palet van giftige chemicaliën
Achter een fraaie tatoeage schuilt regelmatig een cocktail van weekmakers, plastics en kankerverwekkende stoffen. Dermatologen proberen sinds een paar jaar de gevaren hiervan in kaart te brengen.’Tatoeëren beïnvloedt het hele lichaam, niet alleen de huid. Pas als mensen over alle bekende en onbekende risico’s worden voorgelicht is het een individuele afweging, net als bij roken of het drinken van alcohol.’
Er zitten kankerverwekkende stoffen en weekmakers in zwarte tatoeage-inkt. Dat blijkt uit analyse van Duitse onderzoekers. Het levert allerlei risico’s op na het zetten van een tattoo, waarvan we de gevolgen nog niet kunnen overzien, zegt de Duitse dermatoloog prof Wolfgang Bäumler. Zwart is meest gebruikte inkt bij het zetten van een tatoeages.
Tatoeages zijn in tien jaar tijd ongekend populair geworden. In Westerse landen heeft naar schatting een op de tien mensen er één. Enquêtes in de Verenigde Staten wijzen op een aandeel tussen twintig tot bijna veertig procent in bepaalde leeftijdsgroepen. Het gemiddelde percentage stijgt al jaren.
Er is bij tatoeëren wel oog voor gezondheidsrisico’s, maar dan gaat het meestal over infecties. Bij het zetten van een tatoeage wordt met een massief naaldje duizenden keren door de huid geprikt om inkt anderhalf tot twee millimeter diep in de huid te brengen. De wond die dat oplevert kan makkelijk geïnfecteerd raken. In Nederland is de meeste regelgeving dan ook gericht op het handhaven van hygiëne in tattooshops.
Levendiger kleuren
Dat de inkt zelf risico’s kan opleveren is veel minder bekend. Het zijn mengsels van kleine deeltjes synthetische kleurstof, metaalzouten zoals titaniumdioxide of bariumsulfaat en uiteenlopende toevoegingen. Sommige fabrikanten mengen kunststofpoeders (acrylhars) bij voor levendiger, duurzame kleuren. Tatoeage-inkten zijn eigenlijk geen echte inkt, maar een dispersie: onoplosbare deeltjes in een dragervloeistof.
In tegenstelling tot cosmetica die je op je huid smeert, bestaan er voor tatoeage-inkt geen veiligheidsevaluaties met onderzoek en markttoelating. Dus worden deze industriële pigmenten en chemicaliën in het menselijk lichaam gebracht, iets waar ze nooit voor ontwikkeld of getest zijn.
Het levert gezondheidsrisico’s op waarvan de we impact nog maar moeilijk kunnen overzien, zegt dermatoloog prof. dr. Wolfgang Bäumler, werkzaam bij de Universiteit Regensburg. Hij begon ruim tien jaar geleden onderzoek te doen naar de samenstelling van tatoeage-inkt. Het is een zijlijn in z’n onderzoek; hij richt zich vooral op gebruik van lasers voor geneeskundige toepassingen, zoals het doden van resistente bacteriën.
Laserbehandeling
In 1998 vroeg iemand op een congres wat er in chemisch opzicht gebeurt met de kleurstoffen tijdens laserbehandeling om tatoeages te verwijderen. Bäumler: ‘Ik dook in de wetenschappelijke literatuur en vond vrijwel niets over dat onderwerp. We publiceerden als eerste over onderzoek met gekleurde inkten, maar een survey van onze groep toonde dat zestig procent van de tatoeages zwart is. Daarom zijn we met zwarte inkt verder gegaan.’
Zwarte inkt stond tot nu toe bekend als de meest onschuldige kleur in het tatoeagepalet. De voorbij jaren zijn er vooral allergische problemen gerapporteerd met kleurinkten. Met name rode inkt geeft problemen. Vaak blijkt zonlicht de klachten te verergeren.
Problemen met kleurinkten waren tot aan de jaren negentig vaak het gevolg van het gebruik van metaalzouten. Rood kwiksulfide, geel cadmiumsulfide en groen chroomoxide gaven een mooi effect, maar bleken ook ernstige allergische reacties te geven. Hetzelfde gold voor veel gebruikte azo-kleurstoffen, die amines bevatten. Baumler liet in z’n labonderzoek zien dat bij laserverwijdering van tatoeages veel van dit soort kankerverwekkende amines vrijkomen.
Inmiddels hebben Europese overheden een reeks metaalzouten en azo-kleurstoffen verboden voor gebruik in tatoeage-inkt. Toch blijkt uit een recent Deens onderzoek dat amines nog altijd in veel populaire merken tatoeage-inkt te vinden zijn. Ook navraag van de NOS bij de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (naar aanleiding van de eerste versie van het artikel dat je nu leest) leert dat deze stoffen veel worden aangetroffen bij steekproeven.
Bäumler verwachtte bij zwarte inkt ook problemen, omdat die inkt volgens hem vaak wordt gemaakt met roet en as. ‘Dat zijn zaken die gevormd worden bij incomplete verbranding. Simpele chemie leert dat daarbij PAK’s worden gevormd en die verwacht dus je ook in zwarte inkt.’ Bij 17 van de 19 monster vond hij inderdaad PAK’s, vier inkt-monster bevatten het beruchte benzopyreen. De NVWA zegt niet te kunnen controleren of er PAK’s zitten in tatoeage-inkt, meldt de NOS.
De aanwezigheid van PAK’s levert volgens Bäumler via twee routes risico’s op. Ze kunnen via binding aan DNA de kans op kanker verhogen. Daarnaast vormen veel PAK’s schadelijke vrije radicalen bij blootstelling aan UV-straling uit zonlicht. Zonnebaden met een getatoeëerde huid kan zo extra risico’s opleveren. ‘Het zijn effecten die bij elkaar optellen en de huid via verschillende routes kunnen schaden’, aldus Bäumler, die tot nu toe keek naar de invloed in celkweek. ‘We hebben nog geen onderzoek gedaan met mensen. Dat is de volgende stap.’
Bäumlers analyse van zwarte inkt vond ook flinke hoeveelheden fenol en meer exotische stoffen, zoals hexachloorbutadieen, ooit in gebruik als insectenverdelger. Bovendien vond hij in alle inkten dibutylftalaat, de meest gebruikte weekmaker bij de productie PVC plastics. Dibutylftalaat is verboden in cosmetica omdat het de voorplanting schaadt en allergische reacties kan opleveren. Bäumler: ‘We waren erg verrast dat we deze weekmaker aantroffen, omdat er geen voor de hand liggende reden is om dat soort stoffen in zwarte inkt te verwerken.’
Concrete risico’s
Wat de concrete risico’s zijn, is moeilijk te beantwoorden, vertelt Bäumler. ‘We hebben geprobeerd een vergelijking te maken tussen blootstelling aan PAK’s uit tatoeage-inkt en andere bronnen zoals voedsel en luchtvervuiling. Zo’n vergelijking is ingewikkeld omdat injectie in de huid zo totaal anders is dan blootstelling via de spijsvertering of de ademhaling. Daarom kunnen grenswaarden uit ander onderzoek niet eenvoudig worden vertaald naar tatoeëren – voor zover dat überhaupt al mogelijk is.’
Volgens Bäumler zijn de gevonden stoffen ‘vermoedelijk nog maar het topje van de getatoeëerde ijsberg. Van veel van verontreinigingen en toevoegingen is volstrekt duidelijk dat ze verantwoordelijk zijn voor allergische reacties. Daarom mogen dat soort stoffen niet worden toegepast in cosmetica.’
Welke effecten blootstelling na meerdere jaren oplevert, is onduidelijk. Er zijn enkele tientallen gevallen beschreven van huidkanker in een tatoeage. Maar omdat huidkanker sowieso vrij veel voorkomt, is dat geen sluitend bewijs. Het kan gewoon toeval zijn dat een tumor in een getatoeëerd deel van de huid de kop opsteekt.
De vraag naar gezondheidseffecten kan op dit moment vooral niet goed worden beantwoord omdat geen epidemiologisch onderzoek wordt gedaan, zegt Bäumler. Bij dat soort onderzoek wordt bij grote groepen mensen langdurig gekeken naar het optreden van allerlei ziektes. ‘Het ontbreekt ook aan onderzoek naar het transport van stoffen vanuit tatoeage-inkt naar de rest van het lichaam, al weten we wel dat kleurstoffen uit tatoeages in de lymfeklieren terecht komen.’
Geleidelijk vervagen
De huid voert in de weken na het zetten van de tatoeage naar schatting een derde van de inkt af. Een veel groter percentage wordt geleidelijk in de loop van jaren afgevoerd. Het is een van de verklaringen voor het geleidelijk vervagen van tatoeages.
Vooral afweercellen in de huid (macrofagen) nemen de inktdeeltjes op en transporteren ze naar de lymfeklieren. Steeds vaker vinden artsen bij onderzoek naar uitzaaiingen van kanker verkleuringen in de lymfeklieren, die blijken te bestaan uit cellen met tatoeage-pigment. De kleur in de lymfeklier komt overeen met de dominante kleur van de tatoeage en verkleuringen zijn zelfs na verwijdering van de tatoeage nog aan te treffen. Soms leidt het tot – achteraf gezien – onnodige verwijdering van de lymfeklieren, omdat tijdens de operatie het verschil tussen tumorgroei en inktkleuring niet duidelijk is.
Het is voor Bäumler reden om te pleiten voor veel strengere wet- en regelgeving. ‘Tatoeage-inkt wordt in de huid geïnjecteerd, en daarmee in het menselijk lichaam. Dat moet veel beter worden gereguleerd – zonder enige twijfel.’ Al in 2008 pleitte de Raad van Europa voor meer toezicht en toxicologisch onderzoek, dat moet leiden tot een positieve lijst met veilige tatoeage-ingrediënten. Een systeem dat kortom sterk lijkt op de regelgeving rond cosmetica en geneesmiddelen.
‘Neem geen tatoeage’
Maar zo’n toelatingssysteem is zeer kostbaar en erg tijdrovend. De voorbije tien jaar kozen de Europese en Amerikaanse overheid voor een negatieve lijst met verboden stoffen in tatoeage-inkt, zoals zware metalen en azo-kleurstoffen. Veel inktproducenten leveren nu safety data sheets bij een partij inkt, die een analyse geeft van ingrediënten en chemische verontreinigingen zoals zware metalen en amines. Maar zo’n data sheet vertelt niets over de veiligheid van de niet-verboden ingrediënten. Sommige van deze documenten schrijven zonder ironie dat de inkt ‘bij chronische blootstelling tot irritatie en contactallergie kan leiden.’
Al zit er misschien een zeker risico aan, velen vinden het laten zetten van een tattoo een vrije, persoonlijke keuze. Dat vindt Bäumler ook, maar het probleem is volgens hem dat mensen vaak helemaal niet worden geïnformeerd en gewoon geloven dat tatoeages geen enkel gevaar kunnen opleveren.
‘Tatoeëren beïnvloedt het hele lichaam, niet alleen de huid. Pas als mensen over alle bekende en onbekende risico’s worden voorgelicht is het een individuele afweging, net als bij roken of het drinken van alcohol.’ Los van de voorlichting is Bäumler helder over wat hij zelf aanraadt: ‘Als dermatoloog adviseer ik mensen om geen tatoeage te nemen.’
Dit artikel schreef ik voor VPRO Noorderlicht.
Hier staan meer achtergronden over met name zwarte tatoeage-inkt. Deze stukken over tatoeages en tatoeage-inkt zijn voortgekomen uit research voor een uitgave van Chemische Feitelijkheden.